Đã có một thời tục hát Sắc bùa cùng với "Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ. Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh" là những thứ không thể thiếu để làm nên cái tết cổ truyền đáng nhớ ở các làng quê Quảng Trị, nhất là các làng vùng biển như Thái Lai, Gia Đẳng, Ba Lăng, Yên Hội... Nhưng tiếc rằng, tục hát Sắc bùa trong những ngày Tết đầy ý nghĩa này đã phai nhạt dần theo thời gian và chỉ còn tồn tại trong tâm thức của những bậc cao niên ở các làng.
Hát Sắc bùa là một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian độc đáo hàm chứa tín ngưỡng, tâm linh của người Việt Quảng Trị, ở đó nó phản ánh đầy đủ những nét văn hóa ở cả cõi thiêng lẫn cõi tục. Hát Sắc bùa có 2 phần: Phần mang tính nghi lễ và phần giúp vui. Phần nghi lễ là Sắc bùa, đây được xem là một loại hình văn bản có yểm bùa chú để trừ ma diệt quỷ, văn bản này được các vị Phúc thần mà cư dân làng đó thờ phụng ban cho. Hàng năm, bắt đầu từ 23 tháng Chạp trở đi, các phường Sắc bùa phải chọn ngày lành và hợp với tuổi ông cai sắc đến đình làng hoặc miếu thờ những vị thần linh thiêng liêng nhất để xin bùa phép yểm trừ ma quỷ. Các lá bùa thường được viết trên nền giấy màu với những câu bằng chữ Hán có các nội dung: Thiên đế, Hoàng đế, Xích đế... đây là nơi ngự của các vị Phúc thần - nhằm giúp rập cho gia chủ và toàn thể gia đình tránh mọi tai ương trong cuộc sống, thuận lợi trong làm ăn, khỏe mạnh và hạnh phúc tràn đầy. Phần giúp vui chủ yếu là các bài hát múa để cầu mong và chúc tụng gia chủ và gia đình.
Theo lời các cụ cao niên, những ngày cuối năm bên cạnh sự vội vã, nao nức chuẩn bị để đón chào năm mới, người dân ở các làng quê còn chờ mong phường Sắc bùa đến múa hát; vì hát Sắc bùa ngoài việc tạo nên không khí vui vẽ, nhộn nhịp trong những ngày tết nó còn mang đầy tín ngưỡng dân gian truyền thống, với ý nghĩa trừ đuổi tà ma, quỷ dữ, xông đất, xông nhà và cầu mong tài lộc đến với mọi gia đình.
Vào những ngày giáp Tết, từ đầu làng đã vang tiếng trống, tiếng mõ và nhộn nhịp không khí tập luyện của các phường hát Sắc bùa. Phường Sắc bùa thường được tổ chức khoảng 10 - 14 người, là những người có khả năng ca hát những làn điệu cổ truyền của quê hương, cũng như có thể sáng tác, ứng khẩu nhanh nhạy các điệu hát chúc mừng. Điều đặc biệt phường hát Sắc bùa phải toàn là đàn ông trong làng với độ tuổi khoảng từ 40 trở lên, họ là những người có uy tín, hiền đức, làm ăn phát đạt và đặc biệt trong năm gia đình không chịu tang chế, sinh nở. Tuyệt đối không được có phụ nữ vì họ cho rằng đầu năm phụ nữ đến nhà thường đem theo điềm xui xẻo, không may mắn và thuận lợi. Trong phường hát thường có một ông cai sắc, một người đóng quỷ, một người đánh trống, một người gõ phách; những người còn lại có vai trò như đội đồng ca vừa hát và múa biểu diễn. Ông cai sắc càng được lựa chọn cẩn trọng hơn, ngoài những tiêu chuẩn trên, cai sắc phải là người hay chữ, hiểu biết các loại nghi lễ, phong tục tập quán của làng, nghề nghiệp của từng gia đình, là người nhanh nhẹn, thông thạo các bài hát chúc mừng và có thể ứng khẩu sáng tác tùy theo hoàn cảnh gia đình và đối tượng, sao cho phù hợp từng gia cảnh. Phường hát Sắc bùa bắt đầu diễn xướng sau thời khắc giao thừa cho đến hết ngày mồng 3 Tết.
Trang phục của phường Sắc bùa khá đơn giản, đó là bộ bà ba truyền thống của người Quảng Trị với chất liệu và màu sắc giản dị có thể đen hay nâu sòng, ngoài ra còn có nơ thắt trên đầu và buộc đai bên hông bằng những dãi vải đỏ. Riêng ông cai sắc thường mặc áo dài đen, quần trắng tay cầm cặp sanh tiền để làm hiệu lệnh. Nhạc cụ của phường hát không cầu kỳ, gồm có trống bịt hai mặt, chiêng, thanh la, sanh tiền, xập xỏa, xâu lục lạc... do các thành viên trong phường Sắc sử dụng.
Sau thời khắc giao thừa thiêng liêng, khi nghe hiệu lệnh từ cặp sanh tiền của cai sắc, phường Sắc bùa cùng hòa âm các loại nhạc cụ, tiếng trống, chiêng, thanh la cùng với tiếng hát tạo thành một không khí rộn ràng vui vẻ. Sức hấp dẫn của hát Sắc bùa là sự kết hợp của nhạc cụ và lời ca một cách nhịp nhàng, gần gũi dễ đi vào lòng người. Mở đầu cho năm mới, phường Sắc đến làm lễ dâng hương các vị thần tại đình làng; sau đó thường chọn một gia đình khá giả, gia chủ hiểu biết, uy tín để chạm ngõ đầu tiên. Khi phường Sắc bùa đến ngõ, ông cai liền xướng bài Mở ngỏ:
"Tối như đêm 30, rạng ràng mồng 1. Ngõ ông đóng chốt, lại cả cài then. Đông đủ anh em, trai tôi đứng ngoài ngõ" hoặc " Xuân mới muôn ngàn hoa nở rộ lòng dân, xuân mới lại về gọi lòng người đang giấc say, mau thức dậy đón chào ngày xuân mới” Tất cả phường Sắc phụ họa theo thường mỗi câu đọc 3 lần: “Mở ngõ, mở ngõ. Đèn tỏ trong nhà. Sum họp vui vầy. Khai môn mở cửa”.
Sau bài Mở ngõ, chủ nhà mời phường Sắc bùa vào làm lễ nơi bàn thờ tổ tiên. Toàn phường Sắc bùa đứng thành hai hàng dọc tại gian thờ để gia chủ thắp hương báo cáo, xin phép trước bàn thờ gia tiên là có phường Sắc bùa đến chúc tết. Ông cai kính cẩn vái lạy, khấn và xướng bài Chúc tụng, những câu hát mang nặng tính chất xưng tụng về danh thân vị Phúc thần bảo trợ trong Sắc bùa, xen lẫn những câu phù chú rồi dùng hai tay thành kính nâng lấy lá bùa dán lên nơi trang trọng của ngôi nhà. Ngoài mục đích tống trừ ma quỷ đem lại cuộc sống bình yên cho gia đình, Sắc bùa còn hát những câu có ý nghĩa suy tôn tiên tổ, ông bà, chúc gia chủ bách niên giai lão, thần nông hộ vận hay thần ngư phù trợ cho chủ nhà làm ăn may mắn, phát đạt.
Sau phần nghi lễ, phường Sắc thường biểu diễn hát, múa để giúp vui, xua tan vận hạn đen đủi của năm cũ, tạo không khí hân hoan cho các gia đình đón chào và hưởng lộc năm mới. Đây chủ yếu là phần diễn xướng của ông cai, có hát xô của phường Sắc, với nhạc cụ phụ họa và nhịp phách rõ ràng: “Đầu xuân năm mới, trai chúng tôi đến mừng tuổi gia đình. Trên kính lạy tiên tổ, tiên linh phù hộ độ trì cho con cháu được an khang thịnh vượng. Sang năm mới kính chúc gia đình gặp nhiều may mắn. Cầu tài thì đắc lộc, cầu bình an thì được bình an". Các thành viên trong phường Sắc phụ họa theo: “Đón xuân đón tết. Xóm làng nô nức, gia đình thành tâm". Cách hát này tạo nên nhịp điệu rộn ràng, rất ấn tượng, thu hút người nghe. Nội dung bài hát phản ánh ước mơ của người dân trong dịp đón chào năm mới với đầy đủ các mặt. Về nghề nghiệp: với người làm ngư, cầu trời yên biển lặng, cá tôm đầy thuyền; kẻ làm nông cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu; phường buôn bán thì mua may bán đắt, lỗ tránh lãi nhiều; thợ thủ công thì sản phẩm làm ra không kịp bán... Cầu cho đất nước yên bình, chúng sanh trăm nghề tân phát, người yên vật thịnh. Lời các bài hát Sắc bùa là những câu thơ dân gian dễ thuộc, dễ nhớ chủ yếu là thơ lục bát, tứ tuyệt; có nhạc điệu khá giống nhau, dễ hát và gần gũi với đời sống dân dã, thường được sáng tác sẵn và bạn hát học thuộc. Tuy nhiên, tùy vào hoàn cảnh, các ông cai còn sưu tầm, ứng khẩu cả những sáng tác mới để cải biên thành lối hát Sắc bùa cho phù hợp theo từng gia đình.
Bên cạnh hát Sắc bùa, tùy vào hoàn cảnh và yêu cầu của gia chủ, phường Sắc còn múa các bài múa trống, múa sanh... đây là các điệu múa đòi hỏi các thành viên trong phường Sắc phải đi theo các hiệu lệnh của nhạc cụ. Các động tác bước chân, ra tay phải nhịp nhàng, dứt khoát. Múa sanh thì phải từng đôi phối hợp ăn ý, nhuần nhuyễn.
Phường Sắc bùa đi đến đâu cũng đều mang đến sự vui vẻ và nhận được hưởng ứng nhiệt tình của mọi người. Chủ nhà nhận được lời chúc của phường sắc bùa thì cũng có lời đáp lại bằng việc thưởng tiền hay vật chất, cứ như thế cuộc thi thố tài năng trở nên lôi cuốn và hấp dẫn. Sau đó, phường Sắc bùa hát lời cảm tạ để đến với gia đình khác. Trên đường đi phường Sắc bùa còn thu hút đông đảo người dân đi theo để động viên, cổ vũ và thưởng thức. Đoàn người cứ thế kéo dài và cuộc vui càng thêm náo nhiệt có khi kéo dài đến tận sáng hôm sau.
Hát sắc bùa là hình thức diễn xướng gắn với tín ngưỡng dân gian của cư dân nông nghiệp, ngư nghiệp, nó vừa mang tính nghi lễ pha lẫn tâm linh, thường chỉ diễn ra trong dịp Tết nguyên đán. Ngoài việc tạo không khí rộn ràng để người dân vui xuân đón Tết, nó còn đáp ứng yêu cầu của nhiều gia đình trong những ngày đầu năm mới; với mục đích cầu bình an gia đạo, trừ đuổi tà ma và chúc xuân, chúc phúc, chúc nghề cho gia chủ, cho khách du xuân. Đây là một hình thức ca múa nhạc dân gian độc đáo, một loại hình di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc thể hiện đời sống tinh thần của người dân trong mỗi dịp Tết đến xuân về, đồng thời thể hiện sự phong phú và đa dạng trong lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian của người Việt Quảng Trị. Hiện nay tục hát Sắc bùa đầu năm đã không còn tồn tại ở các làng quê, tất cả chỉ còn trong ký ức của những người cao niên; Nếu không nhanh chóng lưu giữ, phục hồi những giá trị di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, quý giá này thì nó sẽ biến mất vĩnh viễn, khi các thế hệ cha ông lần lượt về với tiên tổ.
Có lẽ trong mỗi chúng ta, hiện đang sống trong thời đại văn minh với lối sống tất bật, vội vàng... nhưng những lúc thanh thản để nghĩ suy rồi hồi ngược về quá khứ chắc ai cũng thấy luyến nhớ về các lễ hội ở những làng quê, ước mơ được chứng kiến phường hát Sắc bùa đem đến rộn ràng, vui tươi cho gia đình trong đêm trắng ngồi cùng ông bà, cha mẹ để canh nồi bánh chưng, hay làm từng loại mứt ngày Tết. Đó là kiểu vui xuân, đón tết mang đậm hồn quê. Đây là những thông điệp mang nặng trong tâm hồn như thể nhắc nhở mỗi chúng ta hãy trở thành nhịp cầu bền vững để kết nối giữa văn hóa quá khứ và đương đại trong việc gìn giữ bản sắc dân tộc./.
Cái Thị Vượng
HỘI NGHỊ VIÊN CHỨC, NGƯỜI LAO ĐỘNG NĂM 2024
THÔNG BÁO XÉT TUYỂN VIÊN CHỨC SỰ NGHIỆP NĂM 2023
TẬP HUẤN KIỂM KÊ, SƯU TẦM, TƯ LIỆU HOÁ DI SẢN VĂN HOÁ TRUYỀN THỐNG
Bộ Văn hóa ra Quyết định đưa vào danh mục Văn hóa phi vật thể Quốc gia: LỄ HỘI ARIÊU PIING CỦA NGƯỜI TÀ ÔI (PA CÔ) huyện Đakrông, huyện Hướng Hóa, tỉnh Quảng Trị.
ĐOÀN ĐẠI BIỂU CẤP CAO TỈNH SÊ KÔNG, NƯỚC CHDCND LÀO THĂM DI TÍCH ĐỊA ĐẠO VỊNH MỐC
HOẠT ĐỘNG ĐOÀN THANH NIÊN HƯỚNG TỚI KỶ NIỆM 76 NĂM NGÀY THƯƠNG BINH LIỆT SỸ
CHỦ TỊCH QUỐC HỘI VÀ ĐOÀN CÔNG TÁC VIẾNG THĂM DI TÍCH LỊCH SỬ TỈNH QUẢNG TRỊ
ĐOÀN ĐẠI BIỂU CẤP CAO TỈNH CHAMPASAK, NƯỚC CHDCND LÀO THĂM DI TÍCH ĐỊA ĐẠO VỊNH MỐC
ĐOÀN LÃNH ĐẠO TỈNH QUẢNG TRỊ DÂNG HƯƠNG, TRI ÂN CÁC ANH HÙNG LIỆT SĨ TẠI DI TÍCH QUỐC GIA THÀNH CỔ QUẢNG TRỊ
HỌP BÀN PHƯƠNG ÁN TRÙNG TU TÔN TẠO DI TÍCH QUỐC GIA ĐÌNH LÀNG HÀ THƯỢNG
THÔNG BÁO DANH SÁCH THÍ SINH ĐẢM BẢO ĐIỀU KIỆN DỰ TUYỂN