Trên cơ sở những phát hiện, nghiên cứu văn hóa, khảo cổ học trong khu vực những năm trước đây và thực hiện kế hoạch hoạt động nghiệp vụ năm 2022 của Trung tâm Quản lý Di tích và Bảo tàng tỉnh, trong thời gian từ ngày 06 đến ngày 24 tháng 9 năm 2022, phòng Nghiên cứu, Trưng bày và Tuyên truyền đã tiến hành đợt điều tra, nghiên cứu văn hóa, khảo cổ học trên địa bàn các xã thuộc phía bắc huyện Vĩnh Linh, bao gồm các xã: Vĩnh Thái, Vĩnh Chấp, Vĩnh Tú và Trung Nam. Đoàn nghiên cứu do Ths Lê Đức Thọ - Phó giám đốc cùng với các cán bộ phòng Nghiên cứu, Trưng bày và Tuyên truyền.

Công tác nghiên cứu khảo cổ học

Từ thực tế của địa hình vùng bắc Vĩnh Linh, đoàn nghiên cứu đã tiến hành khảo sát hai dạng địa hình chính: vùng đồi trung du và địa hình ven biển.

Dạng địa hình trung du với các đồi đất đỏ bazan, bản thân nó trước đây là rừng rậm, nhiều hoang thú, nên trong thời kỳ tiền sơ sử con người khó có thể cư trú ở đây. Mặc dù vậy, ven các triền đồi thấp, đâu đó trong những lúc canh tác, trồng các cây công nghiệp, người dân vẫn phát hiện được một vài công cụ (rìu, bôn) bằng đá của thời hậu kỳ đá mới - sơ kỳ kim khí, bị sót lại trong quá trình săn bắn.

Dạng địa hình đồi cát trắng, cát pha quanh các bàu nước lớn. Địa hình quanh các bàu này rất thuận lợi cho sự tụ cư của con người qua các thời kỳ, nhất là thời hậu kỳ đá mới - sơ kỳ kim: ở đây con người có điều kiện để săn bắt hái lượn sản vật rừng, vừa khai thác các loài thủy sinh trong các bàu nước để sinh sống, môi trường này rất thuận lợi cho sự tụ cư lâu dài, chắc hẳn con người thời đá mới cũng đã cư trú ở khu vực này. Đặc biệt tại khu vực Cồn Đồn/Cồn Kho, các hiện vật thu nhặt được cũng như qua quá trình thăm dò khảo cổ đã phản ánh sự tụ cư liên tục và trải qua nhiều thời kỳ lịch sử, là một di chỉ cư trú ngoài trời có giá trị công công tác nghiên cứu lịch sử vùng đất bắc Vĩnh Linh thời kỳ tiền sử. Nếu có điều kiện để khai quật diện rộng thì khu vực này sẽ ẩn chứa nhiều điều thú vị về khảo cổ học của các thời kỳ lịch sử.

Dạng địa hình biển, ven biển với các cồn đất cao (đất đỏ, đất cát) không phát hiện được các hiện vật của thời kỳ tiền sơ sử, nhưng dưới chân các triền đồi này tồn tại dày đặc các giếng nước theo phương thức khai thác nước tự nhiên, đây là nơi sinh sống của những lớp người muộn về sau này (từ thời Chămpa).

Công tác nghiên cứu văn hóa

Kể từ khi trở thành một bộ phận của lãnh thổ quốc gia Đại Việt, vùng đất phía bắc Vĩnh Linh ngày nay là nơi khởi đầu cho công cuộc Nam tiến của các thế hệ người dân Việt, và văn hóa Việt bắt đầu ươm mầm trên mảnh đất này. Trong suốt quá trình đó, bên cạnh những yếu tố văn hóa truyền thống từ đất mẹ, những thế hệ lưu dân này đã kế thừa, phát huy cùng với tiếp thu có chọn lọc những yếu tố văn hóa bản địa để dần sáng tạo nên những giá trị văn hóa đặc trưng của vùng đất này. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, những giá trị văn hóa truyền thống dần bị lãng quên, có cái mất hẳn. Trong hoài niệm về làng xã cổ truyền, những người dân ở đây đã và đang chung tay gây dựng lại những công trình văn hóa, tín ngưỡng. Tuy nhiên, những gì họ đã làm được vẫn đang còn nhỏ bé so với những gì cha ông họ đã dày công gây dựng.

Ngoài ra, đoàn cũng tiến hành nghiên cứu về Kênh Sen và một số vấn đề lịch sử văn hóa liên quan đến con kênh này.

Quá trình nghiên cứu, điều tra văn hóa, khảo cổ trên địa bàn các xã phía bắc huyện Vĩnh Linh đã có được cái nhìn tổng quan về địa hình cũng như các dấu tích về văn hóa, khảo cổ học trên vùng đất này, làm cơ sở cho những nghiên cứu chuyên sau sau này.

                                                                                                                                                                                       Ngô Thanh Hoàng